تحول اسلام سیاسی و چالش جوامع دینی در ترکیه؛ گزارش نشست تخصصی در قم

نشست تخصصی «تأثیرات ماندگاری حکومت حزب عدالت و توسعه بر اسلام سیاسی و روند سیاستگذاری دینی ترکیه» روز ۲۹ آبان ۱۴۰۴ به همت مجمع جهانی اهل‌بیت(ع) در قم برگزار شد. در این نشست، صاحب‌نظران دانشگاهی ابعاد مختلف تحولات دینی، اجتماعی و هویتی ترکیه در دوران طولانی‌مدت حکمرانی حزب عدالت و توسعه را بررسی کردند.

دکتر عباس خامه‌یار، مشاور امور بین‌الملل دانشگاه ادیان و مذاهب، با تحلیل چشم‌انداز اسلام سیاسی در ترکیه اظهار کرد: آینده این کشور نه بازگشت کامل به سکولاریسم گذشته است و نه حرکت به سوی اسلام‌گرایی مطلق. به گفته او، تداوم دو دهه‌ای حکومت حزب عدالت و توسعه باعث دگردیسی عمیق در ساختار اجتماعی و فرهنگی ترکیه شده و از طریق نفوذ در نهادهایی مانند آموزش و رسانه، سبک زندگی دینی جدیدی را در شهرها شکل داده است. وی افزود: رقابت میان اسلام‌گرایان و سکولارها ادامه خواهد یافت، اما هویت جدید ترکیه آمیزه‌ای از اسلام سیاسی، ناسیونالیسم و نقش‌آفرینی منطقه‌ای خواهد بود.

دکتر زهرا کبیری‌پور، پژوهشگر علویان و مدرس دانشگاه، با اشاره به پژوهش میدانی خود گفت: جامعه علوی ترکیه با کاهش نفوذ مرجعیت سنتی «دده‌ها» و تغییر کارکرد «جم‌خانه»ها روبه‌روست. به گفته او، انتقال مفاهیم علوی به نسل‌های جوان با دشواری همراه شده و شکاف درونی این جامعه در حال گسترش است. کبیری‌پور همچنین تأکید کرد که با وجود گستردگی شبکه دیانت و عدم رسمیت علوی‌گری در قانون اساسی، علویان همچنان در حاشیه ساختار رسمی دینی ترکیه قرار دارند.

دکتر محمد دین‌محمدی، مدیر گروه مطالعات اجتماعی پژوهشکده مطالعات حکمرانی، نیز بیان کرد: شیعیان ترکیه در سال‌های نخست قدرت‌گیری حزب عدالت و توسعه توانستند نهادهای مذهبی خود را توسعه دهند، اما تحولات اخیر از جمله کاهش محبوبیت دولت پس از زلزله ۲۰۲۳ و رشد جریان‌های کردی و ملی‌گرا، مسیر فعالیت این جامعه را با چالش‌هایی جدید مواجه کرده است.

در پایان، دکتر صادقیان، رئیس اداره مشترک‌المنافع و ترکیه در مجمع جهانی اهل‌بیت(ع)، تأکید کرد: هرچند حکمرانی طولانی حزب عدالت و توسعه به دموکراتیزاسیون نسبی و امکان سازمان‌یابی جوامع دینی از جمله شیعیان و علویان کمک کرده، اما تداوم اسلام سیاسی می‌تواند همچون «شمشیری دولبه» عمل کند و در صورت غفلت، به استحاله فرهنگی و هویتی این جوامع بینجامد.